"Танау ғына" тимәгеҙ…

Моғайын, тана­уы тонған мәл­дәрҙә һәр кем­дең иғтибар ит­кәне барҙыр: а­уыҙыңды нисек кенә киң итеп асып тын алһаң да, һулаған һау­а барыбер етеш­мәгән һымаҡ. Ә танау тишектәре а­уыҙға ҡараған­да мәр­тәбәләргә тарыраҡ булы­уына ҡарамаҫтан, фәҡәт танау менән һулаған саҡта ғына кеше иркен тын алып, унан тулы ләззәт таба. Ҡайһы берәүҙәр, а­уыҙ аша һулаған­да һау­а етеш­мәүен, быға ғәҙәт­лән­мәгән кешенең субъектив тойоуы ғына, тип һанай. Улай ғына түгел икән шул. Әгәр беҙ танауҙың анатомик төҙөлөшө һәм нор­маль физиологияһын ябай ғына кимәл­дә күҙ ал­дыбыҙға кил­терһәк, ни өсөн һулаған һау­а үп­кәләргә баш­лыса танау аша үтеп инергә тейеш­легенә шун­да уҡ төшөнәбеҙ.

Танау ҡы­уыш­лығының өҫкө өлөш­тәрен­дә (вер­хний носовой ход), үп­кә альвеолаларының (микроскопик ҡы­уыҡсалар) тулыһынса яҙылы­уына булыш­лыҡ итеүсе нерв рецепторҙары урын­лашҡан. Ә үп­кәгә һау­а ил­теүсе ҡурыл­дайҙарҙың иң һуңғы, функциональ өлөшө булып торған альвеолалар, һулаған һау­аны үҙҙәре аша үт­кәреп, ун­дағы кис­лородты ҡан капил­лярҙарына тапшырыу һәм ҡан­дағы углекис­лы­й газды үҙенә алыу (воздухообмен) функцияһын үтәй. Танау тонған мәл­дә, ана шул альвеолалар тулыһынса яҙылып етмәү сәбәп­ле, а­уыҙ аша тын алыу менән һис кенә лә мөр­хәтһен­мәйбеҙ. Шун­дай осраҡта беҙгә ысын­лап та һау­а етеш­мәй шул. Ал­лаһы Тәғәлә әҙәм балаһына бына ни өсөн танау биргән икән.

Бынан тыш, танауҙы "тын юлын һаҡлаусы барьер" тип тә атайҙар. Танау ҡы­уыш­лығы бихисап ҡан капил­лярҙары булған лай­лалы тиресә (с­лизистая оболочка) менән ҡап­ланған. Ә эстән ике яҡлап буйҙан-буйға урын­лашҡан икешәр пар танау ҡабырсағы (носовая раковина) шул ҡат­лам­дың майҙанын тағы ла ҙурайта. Бына шун­дай анатомик төҙөлөш арҡаһын­да, танау ҡы­уыш­лығы беҙ һулаған һау­аны йылытып, тамаҡ юлын, ҡурыл­дай һәм үп­кәләрҙе һалҡын тейеүҙән һаҡлап тора. Танау эсен­дә һәр саҡ бүленеп сығып торған лай­ла (с­лизь) ла үҙенсә ҙур роль уй­най. Беренсенән, ул һулаған һау­аны дымлан­дырһа, икенсе яҡтан, һәр төр­лө бактерияларҙы, башҡа зарар­лы матдәләрҙе ла үҙенә йәбеш­тереп тотоп алып, күпмелер йы­йылғас, тышҡа сығарып (һеңгереп) таш­лана. Ә эрерәк ҡы­й-ҡыпыр, бөжәк маҙарҙы танауҙың баш­ланғыс өлөшөн­дәге (преддверие носа, латинса - вестибюль) тышҡа ҡарай ятып үҫкән ваҡ йөн бөр­төктәре тотоп алып ҡала. Сөскөрөү рефлексы ла тап ана шул һаҡлау функцияларының береһе. Танау эсенә килеп ин­гән һәр төр­лө химик һәм механик агент­тарҙы "ашығыс" ҡы­уып сығарыу сараһы ул. Танауҙың өҫкө юлын­да урын­лашҡан еҫ һиҙеү рецепторҙарының да роле ҙур. Сифаты боҙолоп, ашарға яраҡһыҙ хәл­гә кил­гән ашамлыҡтарҙың еҫен ваҡытын­да һиҙеп, күп кенә осраҡтарҙа һәр төр­лө ағыуланыуҙарҙан да ҡотолоп ҡалабыҙ. Ә ин­де күңел­гә ятыш­лы булған төр­лө хуш еҫтәр беҙҙең кәйефебеҙҙе ыңғайға көй­ләү сәбәптәренең береһе лә булып тора. Әммә, йыш ҡына, һәр төр­лө сәбәптәр арҡаһын­да бына шул тын юлыбыҙҙың "ҡапҡаһы" өлөш­ләтә, йә иһә бөтөн­ләйгә "ябылып" та ҡуя. Танау аша һулауҙың а­уыр­лашы­уы, иркен­ләп йәшәргә мөмкин­лек бир­мәй, йыш ҡына ҙур проблемалар тыуҙыра ла ин­де. Шул осраҡта ғына әҙәм балаһы саф һау­аның ни тиклем ҡәҙер­ле икәне хаҡын­да иҫенә төшөрәлер. Ололар ҙа, балалар ҙа шул сәбәп­ле табип-отоларин­гологтың пациенты булып китә. Танау менән тын алыуҙы а­уыр­лаш­тырыр сәбәптәр бихисап. Киҫкен, йә хроник тымау, балаларҙа йыш ҡына осрай торған аденоид (танау менән йотҡолоҡ тоташҡан урын­да үҫеп сыҡҡан "ар­тыҡ туҡыма"), һәр төр­лө нәмәгә ал­лергия булған кешеләрҙә рәт­кә күҙәтел­гән полиптар, танау бүлкәһенең ҡы­йшайы­уы (искривление перегородки носа) һ.б. Тик а­уыҙ аша ғына һулау сәбәп­ле, һы­уыҡ һау­а үтеп, кешенең тамағына, хат­та үп­кәһенә һалҡын тейеүе мөмкин. Әгәр кеше айҙар, йыл­дар буйы а­уыҙы менән генә тын алып йөрөһә, йотҡолоҡ һәм ҡуғыр­лай (гор­тань) кибеп, кешеләрҙә йыш ҡына хроник фарин­гит, ларин­гит тип аталған сирҙәр ҙә бар­лыҡҡа килә. Танау тирәһен­дәге ҡы­уыш­лыҡтың эрен­ләүе, баш­лыса, тымау арҡаһын­да килеп сыҡҡан, гай­морит тип аталған сир ҙә һирәк күренеш түгел. Балаларҙың аденоид сире төн­гө энурезға (ночное недержание мочи) кил­тереүе лә мөмкин. Танау аша тын ала ал­мау, ҡайһы берәүҙәрҙә төн­гө йоҡолар боҙолоу, нервылар системаһы а­уырыуҙарына ла этәргес булып тора. Бын­дай балаларҙың, ғәҙәт­тә, физик яҡтан үҫеше лә ар­т­та ҡалыусан. Ҡайһы бер ата-әсә балаһының һәр саҡ а­уыҙ менән тын алып йөрөүенә иғтибар итмәй, уны ваҡытын­да отоларин­гологка күрһәтмәһә, баланың бит конфигурацияһы үҙгәрә (өҫкө ирен­дәре саманан тыш ҡыҫҡараҡ булып, а­уыҙы ярым асыҡ көйө фор­малашы­уын "аденоидное лицо" тип атайҙар). Бын­дай балалар айырыуса, ал­дараҡ әйтел­гән гай­морит, тамаҡ сирҙәре менән яфаланыусан, шулай уҡ, иммун системаһы ла түбәнәйеүе бар. Танау ҡы­уыш­лығы ҡолаҡтар (ур­та ҡолаҡ) менән бәй­ле булыу сәбәп­ле, киҫкен, йәиһә хроник отит менән а­уырып кит­кән осраҡтар ҙа йыш ҡына күҙәтелә. Шуға күрә, әгәр балағыҙҙың, йә үҙегеҙҙең тамағығыҙ, йәиһә ҡолағығыҙ а­уыр­та баш­лай икән, иң беренсе нәүбәт­тә танау хаҡын­да ҡайғыр­та баш­лау кәрәк. Танауҙың тын алы­шын көй­ләмәй, йәғни, төп сәбәпте бөтөр­мәй тороп, уның юғарыла әйт­кән һөҙөмтәләрен генә айырым дау­алау ыңғай нәтижә бир­мәүе лә мөмкин. Шуға күрә, табип-отоларин­голог һеҙгә комп­лекс­лы дау­алау тәғәйен­ләһә, ғәжәп­лән­мәгеҙ. Ғәҙәт­тә, ҡолағы а­уыр­тыу сәбәп­ле балаһын табипҡа алып кил­гән әсәләр тана­уына тамыҙырға ҡушылған дарыуҙы инҡар итеүсән. "Бын­да танауҙың ни ҡыҫылы­шы бар­?" тип, балаһын үҙҙәренсә дау­алауҙы хуп күреүселәр ҙә осрай. Бына ошо мәҡәләм менән файҙаланып, танауға дарыуҙы нисек дөрөҫ итеп тамыҙыу хаҡын­да ла бик файҙалы бер кәңәш бир­мәк булам.

Салҡан ятҡан килеш тамыҙған дарыу (күпселек шулайта ла ин­де) туранан-тура йотҡолоҡҡа ағып төшә һәм бынан дау­алау һөҙөмтәһе ифрат та самалы була. Әгәр беҙ бер яғыбыҙға ҡырын ятып, аҫтағы танау тишегенә тамыҙһаҡ, юғарыла әйтел­гән танау раковиналарына һәм танауҙың ана шул тышҡы "стенкаһы"на тәьҫир итеп, максималь һөҙөмтә алабыҙ, унан, әй­ләнеп ятып, шулай уҡ, икенсе яғына ла тамыҙабыҙ. Танау синустарының тишектәре (соустье), ҡолаҡҡа ил­тә торған "евстахий" торба асыҡлығы ла тап ана шул стенкала урын­лашҡан­лыҡтан, дарыуҙарҙы бына ошо юл менән тамыҙыу гай­морит, отит һымаҡ ҡатмар­ланыуҙарға профилактика булып та тора.

Анатомик йәһәт­тән танау синустары, ҡолаҡтар баш мейеһенән 1-2 сантимет­р ғына алыҫлыҡта урын­лашҡан. Шун­лыҡтан, был ағзаларҙа йыш ҡына бар­лыҡҡа кил­гән эрен­ле гай­морит, фронтит, отит һымаҡ сирҙәрҙең бәғзе ваҡыт менин­гит, мейе абсцесы һымаҡ ифрат та а­уыр ҡатмар­ланыуҙарға алып килеү ҡурҡынысы бар, хат­та үлемес­ле осраҡтар ҙа булғылай. Бына ни өсөн танау аша һулауға иғтибарҙы һүрел­теү ярамай икән! Әгәр табип операция тәҡдим итһә, быға ризалашыуҙы оҙаҡҡа һуҙмау хәйер­ле. Эрен­ле гай­морит менән а­уырып кит­кән пациент­тарға йыш ҡына мах­сус энә менән тишеп, гай­мор синусының эсен­дәге эрен­де һурҙырып, уны кәрәкле дарыу менән йыуҙыра торған (берҙән-бер тигән­дәй) һөҙөмтәле дау­алау ысулын да тәҡдим итергә тура килә. Әммә күп кенә пациент­тар был процедуранан, ниш­ләптер, ҡурҡа. Пациентын "тиш­тереүгә" күн­дерә ал­маған доктор уның менән ризалашырға мәжбүр була. Әлеге ҡы­уыш­лыҡ эсен­дә йы­йылған эрен­де оҙаҡ ҡына дау­алай торғас, был сир хроник фор­маға ла күсеүе мөмкин. Шун­лыҡтан, табиптың, йәғни, үҙ һөнәре өлкәһен ифрат та яҡшы бел­гән һөнәр­мән­дең тәҡдим ит­кән дау­алау сараларынан баш тар­тмаҫҡа кәрәк.

Хәлил ҺӨЙӨНДӨКОВ,

отставкалағы хәрби табип.