Шоңҡар

РФ-тың Ҡыҙыл китабына индерелгән был ҡош Евразияның һәм Төньяҡ Американың арк­тик, субарктик, бер аҙ уртаса бүлкәттәрендә лә көн итә.
Донъяла барлығы 8-11 мең пар шоңҡар иҫәп­ләнә, уларҙың 3,5-5 мең пар тирәһе Рәсәй биләмәһендә йәшәй тип һанала.
Шулай уҡ донъя­лағы шоңҡарҙар дүрт ярым­төргә бүленә: аҡ шоңҡар (F. candicans), Исланд шоңҡары (F. islandicus), ябай йәки Норвег шоң­ҡары (F. hyrfalco) һәм ҡыҙыл шоңҡар (F. sacer).
Шоңҡар — ыласындар ғаиләһендәге иң эре, киң ҡанатлы һәм оҙон ҡойроҡло ҡош. Ҡарғанан байтаҡ ҙур. Кәүҙәһенең оҙонлоғо — 48-60 см, ҡанаттарының киңлеге — 120-160 см, ата ҡоштоң ауырлығы — 1,3 кг-ға тиклем, ә инә ҡош 2,1 кг-ға тиклем тарта.
Ҡауырһыны ҡара таптар менән сыбарланған аҡһыл төҫтә. Түшендә, ҡорһағында — буйға һу­ҙыл­ған ҡара сыбар таптар, ә ян-яғында эре ар­ҡыры һыҙыҡтар урынлашҡан. Башы ҙур, йоморо. Аяҡтары — һары. Инә ҡош, йәғни әтәлге атанан эрерәк кәүҙәһе һәм дөйөм ҡара төҫө менән айы­рыла. Йәш ҡоштар уларҙан тағы ла ҡарараҡ, суҡыш алдары һәм аяҡтары күкһел һоро була.
Ҡор ҡарсығаһы шоңҡарға оҡшаш, ләкин шоңҡарҙың ҡанаттарында “биҙәк” эрерәк, ә ҡанаты ослораҡ була.
Шоңҡарҙың осоу тиҙлеге ҙур, ҡанаттарын киң ҡаға, ләкин кәйелеп осмай. Ултырғанда кәүҙәһен төҙ тота. Тауышы “ҡыйяҡ-ҡыйяҡ” булып яңғырауыҡлы ишетелә.
Шоңҡар — күсмә ҡош. Тундрала, урманлы тун­драла, ҡаялы тауҙарҙа һирәкләп далаларҙа йәшәй.
Ояларын бер-береһенән алыҫ урынлаштыралар. Улар йылға буйындағы ҡалаларҙа, һирәк башҡа йыртҡыс ҡоштар ташлаған йә уларҙан тартып алынған ояларҙа була. Йылына бер тап­ҡыр бала сығаралар.
Таптар менән сыбарланған ҡара ҡыҙыл төҫ­тә­ге 2-4 йомортҡа һалып, май айында әтәлге уларҙы 28 көн дауамында баҫа. Ҡошсоҡтар аҡ мамыҡ менән ҡапланып донъяға киләләр, һуңынан уларҙың төҫө һорғолт аҡҡа әйләнә. 7 аҙнанан һуң ҡошсоҡтар ояларын ҡалдыра. Тәүге көҙ айҙарын бер оя балалары бергә үткәрә.
Шоңҡар көндөҙ һунар итә. Уның рационы ҡыр сысҡандарынан, ҡуяндарҙан, көйөлдөләрҙән, өйрәк­тәрҙән, шул иҫәптән ҡаҙ, торна кеүек эре ҡоштарҙан да тора.
Беҙҙең республикала шоңҡар көҙ-ҡыш айҙарында ғына, башлыса таулы төбәктәрҙә осрай. Беҙҙә оя ҡормай.
Элек беҙҙең ата-­ба­баларыбыҙ шоң­ҡарҙы һунар өсөн күпләп ҡулға эйәлештергән. Быға бәйле йола, ауыҙ-тел өлгөләре хал­ҡыбыҙҙа бар. Һунарҙа шоңҡар сөйөү тураһында тарихи яҙмалар бар.

Азамат Байрамғәлин.