2024 йылда күп кенә урыҫ һүҙҙәрендә баҫымдар яңыртыла

“Кофе»  һәм  “капучино”  һүҙҙәренең төрө тураһында күптәр һаман да бәхәсләшә, әммә баҫым яһау ваҡытында ла бәхәстәр тыуа. Уның урыҫ теле өсөн актуаль булған нормалары элек тә күп кенә һүҙлектәрҙә теркәлгән, әммә фундаменталь тип атарға мөмкин булған сығанаҡ булмай.

Лингвистар В. В. Виноградов исемендәге Рәсәй фәндәр академияһы Рәсәйҙә беренсе тапҡыр ҙур баҫымдар һүҙлеге төҙөй. Ул 2024 йылдың аҙағында сығасаҡ. Үҙ эшендә белгестәр әйтелеш нормаларын нығытыуға яңы ҡараш ҡуллана: "һүҙлек" осраҡтарын ғына түгел, ә белемле, мәҙәни кешеләр араһында таралған осраҡтарҙы ла сағылдыра. Был хаҡта "Парламент гәзите" яҙа.

Мәҫәлән, "баловать" һүҙен кешеләр төрлөсә әйтә. Һүҙлектә тик һуңғы ижеккә генә баҫым яһарға рөхсәт итә, ә был ҡағиҙәне белеү БДИ-ла тикшерелә. Шул уҡ ваҡытта  “бАловать”  вариантын үткән быуаттың 40-сы йылдарында уҡ бик яҡшы белемле һәм телмәр һиҙеме менән айырылып торған Борис Пастернактан осратырға мөмкин. Мария Каленчук, Рәсәй Фәндәр академияһы хеҙмәткәре, ҙур баҫымдар һүҙлеге ике вариантты ла ҡабул итә, тип билдәләй.

Ҙур һуҙынҡылар һүҙлегенең айырмаһы шунда: ул яңғырауыҡлы телмәрҙе социолингвистик тикшереү мәғлүмәттәре нигеҙендә төҙөлгән. Уның өҫтөндә эшләгәндә, ғалимдар башҡа сығанаҡтарҙың тәҡдимдәренә таянмаған. Әгәр 100 кешенән 50 кеше бер төрлө, ә ҡалған 50 кеше икенсе төрлө һөйләһә, ике вариантты ла хәл итергә кәрәк, тип аңлатма бирәләр.

Яңы һүҙлектә лингвистар урыҫ теленең тел төҙөлөшөндә булған үҙгәрештәр арҡаһында иҫкергән әйтелеш нормаларын актуалләштерә. Мәҫәлән,  “ждать” һәм “звать”  һүҙҙәрендә үткән заманда баҫым беренсе ижеккә төшә: ждАло”, “звАло”. Тикшереүҙәр күрһәтеүенсә, туған телдә һөйләшеүселәр башҡаса һөйләшмәй.

Шулай уҡ яңы барлыҡҡа килгән һүҙҙәрҙе теркәү мөһим:  “вЕган” йәки “вегАн”, “кОвид” йәки “ковИд”, “миллЕниал” йәки “милленниАл”. Шулай уҡ һүҙлектән һүҙлеккә күскән, әммә ысынбарлыҡҡа тап килмәгән нормалар бөтөрөлә. Мәҫәлән, “гастарбайтер” һүҙендә норматив баҫым һуңғы ижектең алғы өлөшөндә теркәлә, әммә йыш ҡына икенсе “а” баҫымды ҡуйырға һәм “гастАрбайтер” тип әйтергә кәңәш ителә.