Фидан Ғафаров

Фидан Сафа улы Ғафаров 1947 йылдың 14 октябрендә Дүртөйлө районы Яңы Уртай ауылында тыуа. М.Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры актеры, Башҡортостандың, Татарстандың һәм Рәсәйҙең халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, Өфө ҡалаһының маҡтаулы гражданы.

     Эштән ҡайтып, бөтмәҫ-төкәнмәҫ мәшәҡәттәр менән мәшғүл булған әсәһе эңер төшөүен һиҙмәй ҙә ҡалған икән. Өйҙәгеләр киске табынға йыйылышҡан. Шул ваҡыт Рәйсә апайҙың ҡолағына ҡыҙҙарҙың сырҡылдашып көлгәне ишетелде. “Тағы тегеләр!.. Фидан, улым, бар әле, йәшенеп тор!”
Ҡыҙҙар араһындағы иң ҡыйыуы һыҙғырып ебәрә. Уға яуап итеп эт өрөп ҡуя. Рәйсә апай ҡапҡа яғына ыңғайлай:
– Кемдәр йөрөй унда, төн еткәс?!
– Беҙ инек, апай…
– Беҙ, беҙ, беҙ инек, беҙ ун ике ҡыҙ инек… Миндә өй тулы егеттәр, әллә заман үҙгәрҙеме, ҡыҙҙар үҙҙәре килеп тәҙрә сиртә?!
– Рәйсә апай, беҙгә һеҙҙең егеттәрегеҙ араһынан берәүһе генә кәрәк!
– Ә, күптән шулай тимәй уны! Әйҙә, Рәйефте, йә булмаһа Рафаэлды саҡырайым… – Ҡыҙҙарҙың кемгә төбәп килгәнен белеп торһа ла, шулай инәлтеп алған була ул.
     Ҡыҙҙар уны йәһәт кенә туҡтатырға ашыға:
– Рәйсә апай, беләһең бит, беҙгә кем кәрәк икәнлеген…
– Фидан өйҙә юҡ. Ҡайҙалыр йөрөй, ҡайтмаған әле!.. Ҡыҙҙар артынан киткән!..
– Рәйсә апай, эх, шаяртаһығыҙ! Ул бәләкәй бит әле ҡыҙҙар артынан йөрөргә!.. Рәйсә апай, зинһар, беҙҙең менән барырға рөхсәт итегеҙ инде! – Ҡыҙҙар кемуҙарҙан инәлеп-ялбара башлай…
– Өйҙә юҡ ул!.. Юҡты бушҡа ауҙарып йөрөмәгеҙ!.. Барығыҙ, әтеү клубығыҙ ябыла… Ул бәләкәй бит әле ҡыҙҙар артынан йөрөргә, тип үҙегеҙ әйтеп тораһығыҙ бит!
– Унда барыуҙан беҙгә ни мәғәнә, гармунсыбыҙ булмағас…
   Рәйсә апай ҙа ҡаты тора:
– Юҡ, өйҙә юҡ, тинем бит!..
     Шул ваҡыт мунса яғынан гармун тауышы ишетелә, моңло көй ағыла башлай. Рәйсә апай асыуланырға ла, көлөргә лә белмәйенсә:
- Уффф, ошо баланы, ни эшләтәһең инде бына?!... Фидан, Фидан, тим!.. Кил әле!.. Шым ғына ултырып торорға бойорҙом бит мин һиңә… Шул гармуныңды утҡа яғырмын инде бер заман!.. – тип, йоҙроҡтарын һауала уйнатып ала.

Малай, ғәйепле ҡиәфәттә башын эйеп торған арала, ҡыҙҙар Рәйсә апайҙы йән-яҡтан уратып ала:

     – Апай, берүк улай итә күрмә инде. Ауылда былай ҙа бер генә бөртөк гармун!..
     – Апай, беҙ һиңә иртәгә үҙебеҙ ярҙам итербеҙ. Һыуыңды ла ташып бирербеҙ, иҙәнеңде лә йыуып сығырбыҙ, Фиданды клубҡа ғына ебәр инде!..
     Әсәһе, ахырҙа, күнә. Береһе туғыҙ йәшлек Фиданды етәкләп, икенсеһе гармунын тотоп, сыр-сыу көлөшкән ҡыҙҙар клуб яғына табан ыңғайлай. Рәйсә апай уларҙың артынан: “Баланы өйгә киренән оҙатып ҡуйығыҙ, ыштубы, килеп алдығыҙ – килтереп тә ҡуйығыҙ! Атаһын да әйтер инем инде, улын йүнле һөнәргә өйрәтһә яҡшыраҡ булыр ине, ул гармун менән тамаҡ туйҙырып буламы?!” – тип ҡысҡырып, ирен –  Сафа ағайҙы ла бер юлы телгә “эләктереп” тороп ҡала.
     Төн уртаһы етә, клуб яғынан ағылған гармун тауышы ла баҫыла, ә бала һаман юҡ… “Был еүеш танау әллә егеттәргә ҡушылып, сығып киттеме, мыйыҡ ебәргән малайҙар менән буталып йөрөһә, хәйерлегә булмаҫ…” – тип һөйләнә-һөйләнә, ишек башында эленеп торған аҡыл сыбығын ҡулына тотоп, клуб яғына ыңғайлай.
     Клубтың тышында тып-тыныс, эскә үтеп ҡарай – дөм-ҡараңғы… Шул ваҡыт бер мөйөштә кемдеңдер танауын мыш-мыш тартып, илағаны ҡолағына салына. Ауыл йәштәре Фидандың гармунына рәхәтләнеп йырлап-бейеп, күңел асҡан да, уйын бөткәс, “бәләкәй гармунсы” тураһында онотҡан. Һәр кем үҙенең Хәлиле-Ғәлиәбаныуы менән айлы төндөң ҡараңғылығына инеп сумған…   

“Бүтән ике аяғыңдың береһен атлатмаясаҡмын ошо клубҡа, имеш тә, уларға гармунсы кәрәк!..    Йөрө инде төн уртаһында балаңды эҙләп!..” – Шулай һөйләнә-һөйләнә өйҙәренә ҡайтып етәләр. Киске уйындың төп геройы булып киткән гармунсы малай юрған аҫтына сума, ә Рәйсә апай йорт-ҡура мәшәҡәттәренә тотона – иртә менән эшкә китергә, шуға тиклем балаларға ашарға хәстәрләргә кәрәк. Икмәк һалырға тип ҡамыр әсетә, һәр балаһына икешәрҙән иҫәпләп, ун йомортҡа бешерергә ҡуя.
     Төнө буйы гармун уйнап, асыҡҡан малайҙың танауын тәмле еҫтәр ҡытыҡлай – ул йоҡо аралаш тороп, тамағын туйҙырып алғас, тағы ла йомшаҡ түшәккә барып ята. Тамаҡ туҡ, эш ҡушҡан кеше юҡ – тәмле төштәр күреп ятҡан малайҙың янында туп менән атһаң да –ишетмәйәсәк, уянмаясаҡ. Хатта “йомортҡаларҙы кем ашаған?” – тип, бер-береһен ғәйепләп, сыр-сыу килгән туғандарының тауышын да ишетмәй. Бәлки ишетәлер ҙә, тик “мин ашаным” тип әйтергә генә баҙнат итмәй… “Мин бит йоҡлайым, иң һуңғыһы булып йоҡонан торам – тимәк, мин ғәйепле түгел…” – Уйҙар сылбыры малайҙың башынан үтә. Икенсе яҡтан уйлаһаң, был йомортҡаларҙы ашап ҡуйырға хаҡы барҙыр: ауыл йәштәре, ана бит, уны күтәреп кенә йөрөтә?! Ағайҙарына ундай ҡәҙер-хөрмәт тәтемәй әле… Оло ағай-апайҙарҙы йырлатып-бейетергә клубҡа йөрөп ҡараһындар!..  Тик бына бөгөн әсәһе ныҡ асыуланды булһа кәрәк – ана бит, ике аяғыңдың береһен атламаясаҡһың, тине…
     Яҙмыштан уҙып буламы инде?! Ауылдарында ойошторолған концерттарҙа, йәштәрҙең киске уйындарында, кисәләрҙә бәләкәй гармунсы әртис булып йөрөй торғас, етенсе синыфты ла тамамлап ҡуя. Оло ағаһы Рәифкә эйәреп баш ҡалаға килә. “Раушаниям, бәғерем…” йырын йырлап, Өфө сәнғәт училищеһына ла уҡырға инеп китә…

     Профессиональ театр сәнғәтенә илле йыл хеҙмәт иткән Фидан Сафа улының уйнаған ролдәре күптән инде йөҙҙән ашҡан. Йылдар үткән һайын сәхнә һәм тормош тәжрибәһе, һәләтенә баш эйеүсе рәхмәтле тамашасыһы ла арта ғына бара. Ошо популярлыҡтың сере, моғайын, артистың күңел байлығында, тормошто яратыуында һәм сәхнәгә мәңге тоғро ҡалыуындалыр.

Фидан Ғафаровты яҙмыш әгәр сәхнә артисы яһамаһа, ул һис шикһеҙ кино актеры булыр ине. Башҡорт әкиәттәре буйынса 1980 йылда “Мосфильм” төшөргән “Алтын атлы һыбайлы” (режиссеры - В.Журавлев) музыкаль әкиәтендә ул Алтын дуға ролен башҡарҙы, был фильмды интернет киңлектәренән табып, ҡарарға була.

     Мөхәббәт геройҙарын ижад итеп, һөйөү тураһында йырҙар йырлаған, ихлас йылмайып ҡыҙҙар    йөрәгенә ут һалған, уларҙың кумирына әйләнгән Фидан ағайҙың үҙе мөхәббәт тойғоһон ҡасан кисергән икән?
     Икенсе курста уҡығанда була ул хәл. Ул көндө Фидан ағай бүлмәлә дежур, йәғни, егеттәр ҡайтыуға иҙәнде йыуып, ашарға бешереп ҡуйырға тейеш. Студенттың иң яратҡан ризығы – ҡурылған бәрәңге. Бүлмәлә ун бер кеше торғас, бер генә таба етмәй, шуға күрә ятаҡ буйлап, икенсе табаны эҙләп, сығып китә. Уны иҙән йыуып йөрөгән бер ҡыҙҙан алып тора. Егеттәр менән ашап алғас, теге ҡыҙға табаны кире илтеп бирә. Икенсе күргәндә уға иғтибар итә ҡала: ә күҙҙәре һуң ҡыҙҙың! Оҙон керпектәр аша төбәлгән ҙур ҡара күҙҙәр! Шундай саф һәм төпһөҙ!.. Ҡыҙ: “Фәриҙә Ягафарова” – тип таныштыра үҙен. “Фамилияңдағы “я” хәрефен һыҙып ташлайбыҙ ҙа Гафарова итәбеҙ,” – тип шаярта Фидан. Ошо шаярыу –  мөхәббәттенең нигеҙе булып сыға: һылыу ҡыҙ Фәриҙә тиҙҙән, ысынлап та, “Ғафарова” булып китә. “Сәнғәт кешеһенең тормошо ҡатмарлы, ҡәҙимге кешеләрҙекенән айырылып тора, башҡасараҡ. Ана шул донъямды ҡабул иткән, күктең етенсе ҡатында булғанда ла, алдымда төпһөҙ упҡын хасил булғанда ла Фәриҙәм һәр саҡ янымда. Нисек бармын – шулай ҡабул иткәне һәм яратҡаны, ғаиләбеҙҙе ҡурсалағаны, үҙенең сикһеҙ мөхәббәте менән миңә көс биреп торғаны өсөн ҡатыныма сикһеҙ рәхмәтлемен…” – ти артист.

Миллиондарса тамашасыларҙың йөрәген әсир иткән Фидан Сафа улы Ғафаровтың ярты быуатлыҡ ижади ғүмере Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры менән бәйле. Һуңғы йылдарҙа уйнаған ролдәренең береһе – Х. Мөҙәрисовтың «Бәхет хаҡы» (повесы нигеҙендә яҙылған) пьесаһы буйынса музыкаль мелодрамалағы Зариф роле. Тамашасы айҙар буйы был спектаклгә билет ала алмай – «Бәхет хаҡы» шул дәрәжәлә популяр бөгөн.
    Фидан Ғафаровтың популярлыҡ сере, моғайын, артистың күңел байлығында, тормошто яратыуында һәм сәхнәгә мәңге тоғролоғондалыр. Мәрәһим йырындағыса («Яҙмыштарҙан уҙмыш бар»), яҙмышынан бәхетле артист ул.

Һеҙҙең өсөн театр нимә ул, тигән һорауға: “Театр – ул минең тормошом!” – тип яуап бирә Фидан Ғафаров.

Динара ҠӘЙҮМОВА, 

М.Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрының

әҙәби-драматик бүлегенең баш мөхәррире

Фидан ағай менән булған ҡыҙыҡ хәл

Бер нисә йыл элек театр Салауат ҡалаһына гастролгә барғанда шундай ваҡиғалар була. Тәнәфес. Бер төркөм ир-егет, улар араһында Фидан ағай ҙа бар, гәпләшеп тора. Уларҙың эргәһенә алама ғына кейемдә йәш егет килеп баҫа. Фидан ағай был егеткә: “Әйттем бит мин һиңә, алама ғәҙәттәреңде ташла тип! Хәҙер йөрөйһөң инде бына! Ней ҡайта алмайһың, ней йүнле кейем алырға аҡсаң юҡ!” – тип тегене әрләп ташлай.

Шунан Салауат башҡорт драма театры артистарына боролоп: “Егеттәр, милицияла блатығыҙ юҡмы? Һеҙҙекеләр минең шоферымдың праваһын алған, шуға ул бына ошондай меҫкенлеккә төшкән, ҡайта ла алмай йөрөй…” – тип хәбәр һалған. Фидан ағай үҙе үк әйткәс, тегеләр, әлбиттә, тегендә-бында шылтыратып, таныштарын эҙләй башлаған, йәш егеткә праваһын алып бирергә вәғәҙә бирәләр… Антракттан һуң спектакль башлана. Алама кейемдәге теге егет сәхнәгә килеп сыға!.. Шунда ғына Фидан ағай менән бергә гәп һатып тороусылар аңлап ҡала: артист уларҙы шаяртҡан бит! Баҡ тиһәң, был йәш артист спектаклдә бомж ролендә уйнап йөрөй икән!..

хххх

     2002 йылда М.Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры Себер яҡтарына гастролгә сыға. Ханты-Манси һәм Ямал-Ненец автономия округтарында йәшәүсе театр һөйөүселәр һәм Башҡортостандан шул тарафтарға китеп төпләнгән яҡташтарыбыҙ алдында Мәскәү драматургы Надежда Птушкинаның “Алдан түләйем!” исемле комедияһын күрһәтәләр. Ролдәрҙә – Фидан Ғафаров, Эльвира Юнысова, Миңзәлә Хәйруллина, Алһыу Ғәлина. Өс аҙналыҡ сәфәр Лянтор ҡалаһына килеп терәлә. Төркөмдө нефтселәр ҡунаҡханаһына урынлаштыралар. Бында вахта ысулы менән, йәғни, килеп-ҡайтып йөрөүсе эшселәр йәшәй. Киске спектакль башланырҙан алда буш ваҡыттан файҙаланып, гастролгә сығыусылар телевизор ҡарап, әңгәмә ҡороп, ял бүлмәһендә ултыра. Театр хеҙмәткәрҙәренән, артистарҙан тыш, ике-өс нефтсе лә урын алған. Өфөнән икәнлекте, театр менән гастролгә килеүебеҙҙе белгәс, араларынан берәүһе: “…Йәш саҡта театрҙы бик күп ҡаралды инде..” – тип һүҙ башлай. Уға икенсеһе лә ҡушыла: “Хәҙерге театр элеккеһе һымаҡ түгел шул – бөтөнләй ят артистар уйнай... Дөрөҫөн әйткәндә, оҙон аҡса артынан ҡыуып, спектаклдәргә йөрөргә ваҡыт ҡалмай. Ә бар ине бит заманалар – Башҡорт академия драма театрына Фидан менән Нурияны ҡарар өсөн генә бара инек…” – тип үҙ заманының матур хәтирәләре менән бүлешә. Уның һүҙен тәүгеһе бүлдерә: “Әйткәндәй, Фидан ағай миңә туған тейешле бит ул. Бигүк яҡын булмаһа ла, әммә гел генә уның менән аралашып йәшәнек! – тип данлыҡлы артист менән таныш булыуы тураһында ғорурланып әйтеп һала. Шунан, эргәһендә ултырған Фидан ағайға боролоп: - Фидан хәҙер Башҡорт академия драма театрында эшләмәй, уның үҙенең театры бар, тиҙәр. Ул ҡартайғандыр, шуға спектаклдәрҙә уйнамайҙыр… Беҙ йәш саҡта ла бик оло ине бит ул… Шулай ҙа туған театрына Фидан ағай килмәй тормаҫ – күрһәгеҙ, фәләндән сәләм әйтегеҙ, йәме?! – ти. Сәләм юллаусының үҙенә төбәлгән һораулы ҡарашын тойоп, бер аҙ образға инеп алыу теләге менән, Фидан Сафа улы: “Ярай, күрһәк, әйтербеҙ. Тик бына ул сит илдә йәшәй, сереп байыған, имеш, тиҙәр бит әле, ҡустым. Туған тейеш кешеһенең сәләмен шулай ҙа еткерергә тырышырбыҙ,” – тип үҙенең яңы барлыҡҡа килгән “туған”ын тынысландыра.

хххх

1980 йылдар. Ғафури районында гастролдә булып, бер төркөм артистар Өфөгә ҡайтырға юлға сыға. “Жигули” машинаһы әкрен генә баш ҡалаға табан елә. Газға баҫып, “һә” тигәнсә ҡайтып етерҙәр ине лә, бензин яғы самалы, яғыулыҡ бына-бына бөтөргә тора. Алда яғыулыҡ станцияһы. Ана, уттары ла күренде, тигән генә мәлдә, бензин бөтөп, машинаның двигателе һүнә. Артистар автомобилде этәп станцияға саҡ барып етә. “Хәҙер бензин ҡоябыҙ ҙа, юлды дауам итәбеҙ!..”– тигән хыялдарын яғыулыҡ станцияһында эшләгән заправкалаусы ҡыҙ һүндерә – “Станция хөкүмәт машиналарын ғына хеҙмәтләндерә, шәхси машиналарға яғыулыҡ һатмайбыҙ!” – Шулай тип ҡағиҙәләрҙе аңлата ла, бәләкәй тәҙрәһен шартлатып ябып та ҡуя. “Беҙгә Өфөгә тиклем барып етерлек кенә бензин кәрәк…” – тип, тәҙрә артында ултырған ҡыҙҙан күпме генә инәлеп-ялбарып һораһалар ҙа,  уға донъялағы иң матур һүҙҙәр менән өндәшһәләр ҙә – артистарҙың бөтөн тырышлыҡтары юҡҡа ғына була – “тәҙрә” асылмай, бензин юҡ!..
     – Ҡара әле, һылыуым, беҙ бында ҡунып ҡала алмайбыҙ бит инде. Өйҙә көтәләр… Бына Фидан Ғафаров үҙе һинән үтенеп, һорай.
– Эйе, һылыу, зинһар ярҙам итеп ебәр, изгелегеңде ғүмерҙә лә онотмам… – тип, Фидан ағай бәрхәт тауышы менән һылыуға өндәшә.
– Эйе, ышанды, ти, берәү!.. Фидан Ғафаровҡа төн уртаһында Талбазы юлында нимә ҡалған?! – бензоколонка хужабикәһе һаман һүҙен бирмәй.
– Ысынлап та ул – Фидан! – Эргәлә торған артистар, раҫлап, һүҙгә ҡушыла.
– Бына документ, һылыуым!.. – ти артист, кеҫәһенән таныҡлыҡ сығарып.
– Фидан Ғафаров? Документҡа теләһәң нимә яҙырға була… – “бәләкәй тәҙрә” һаман да асылмай. – Йырсы булғас, йырлап күрһәтһен! Бәлки, ышанырмын да…
     Тынлыҡ урынлаша. Көнө буйы арыған, юлда талсыҡҡан артистар ауыр һулап, көрһөнөшә. Шунда, ҡараңғы төндө ярып, әкрен генә моңло йыр тауышы ишетелә... Тамаша залында ултырған меңәрләгән тамашасы өсөн түгел, Талбазы яғыулыҡ станцияһында эшләүсе ҡыҙ өсөн башҡарыла “Ғәлиәбаныу” спектакленән Хәлил йыры. “Ул төндә йырлаған йырым мәңгелеккә хәтеремдә ҡалды: тирә-яҡта һиллек, күктә ай йөҙ. Тәбиғәттең ошо иҫ киткес матур мәленә моң булып ҡойолдо ул йыр. Иң мөһиме – Өфөгә ҡайтып етерлек яғыулыҡ та табылды.Бына ниндәй илаһи көскә эйә бит сәнғәт!” – тип, хәтерләй Фидан Ғафаров ул төндәге мажараларҙы.