Наҙлы гөлкәйем

Ғабдулла Әхмәтвәли улы Кәримов 1901 йылдың 16 июнендә Өфө губернаһының Бәләбәй өйәҙе (хәҙерге Башҡортостандың Бишбүләк районы) Айыт ауылында донъяға килгән. Атаһы ауылдың муллаһы булған.

Башланғыс белемде ауылдың мәхәллә мәктәбендә ала, артабан Ырымбурҙағы «Хөсәйениә» мәҙрәсәһендә белем ала.

Бөйөк Октябрь революцияһы осоронда мәҙрәсәлә уҡыуын ташлай һәм Совет власы урынлаштырыу өсөн көрәш башлаған милли хәрәкәттә ҡатнаша. Беренсе шиғырҙарын яҙып баҫтыра. 1919 йылда ул партия сафтарына алына, һуңғараҡ Ҡыҙыл Армия составында Петроградты Юденич ғәскәренән һаҡлау өсөн һуғыша, шунда ҡаты яралана.

1921—1922 йылдарҙа Мәскәүҙә шағир Көнсығыш хеҙмәтсәндәренең коммунистик университетында уҡый, әҙәби ижад менән шөғөлләнә. 1926 йылға тиклем Ҡазанда, Өфөлә һәм Башҡортостан йөмһүриәтнең Белорет кантонында гәзит һәм партия эшендә була. Элекке яралары уның сәләмәтлеген ныҡ ҡаҡшата, һәм ул 1937 йылда Өфөлә вафат була.

Әҙәби мираҫы

Ярлы Кәрим шағир Фәтих Кәримдең бер туған ағаһы, энеһенә ул әҙәби ижады һәм тормош үрнәге менән шәхес һәм яҙыусы булараҡ үҫешеүенә ҙур йоғонто яһай. Уның әҙәби мираҫы күләм яғынан ҙур түгел. Был мираҫҡа 1919—1925 йылдар араһында Төркөстан фронтының органы «Ҡыҙыл маяҡ» гәзитендә, Өфө, Ҡазан, Мәскәүҙәге матбуғатта баҫылып сыҡҡан бер нисә тиҫтә шиғыр ғына инә.

2020 йылдың 25 декабрендә Айыт ауылының күп функциялы үҙәгендә башҡорт шағиры Ярлы Кәримгә бағышланған мемориаль таҡтаташ асылған.

Бер шәлкем шиғырҙары:

Ярлы Кәрим шиғырҙары

 

Мин ҡайттым

 

                              Мин үҙем бер башҡорт ауылында

                                                          тыуып үҫкән бала.

                              Шуға ла бик-бик беләм:

                                                 Башҡорт эсендә ни яна.

 

                              Эйе, мин йырлайым иҙелгән

                                                 Ярлы башҡорт йырҙарын

                              Эйе, мин бер һандуғас, башҡорт –

                                                 Йәшел, йәш бер ҡайын

 

                              Бар ине шәп-шәп замандар,

                                                 Беҙ улар менән геүләп,

                              Ал Питерҙы алып ҡалдыҡ

                                                 Залимдарҙан тартып

 

                              Хистәремдең ҡылдарын

                                                 Сирткән һайын һиҫкәнәм,

                              Ут тулҡынында кинәт

                                                 Йөрәгемде иҫкә алам.

                              Киң ҙур ырҙында һуғылһын

                                                 Таҡы-тоҡо ашлығы,

                              Тап электр булһын унда

                                                 Эштең ысын башлығы.

 

                              Бергәләп эшләү хөкөм

                                                 Һөрһөн яланда, баҡсала

                              Унан һуң беҙгә, кәрәк булмаҫ

                                                 Йәшел, ал аҡса ла

                              Унан һуң бәп-бәләкәй ерҙе

                                                 Ҡырҡҡа беҙ бүлмәбеҙ,

                              Ярты аршин ер тип

                                                 Ҡырыла-ҡырыла үлмәбеҙ!

 

 

 

 

 

 

 

 

Минең илһамым

 

Юҡ, халыҡ ул – күкрәп үҫкән бер сикһеҙ киң баҫыу,

Унда бар: ал сәскә, билсән, әрем, сәхрә һәм һыу.

Мин, фәҡәт, бойҙай, сәскәләрҙе һөйәм, бил-баш эйәм

Шунда йырҙар йырлайым мин, ушнад икмәй, аш йыям.

 

Сәскәлек ул – мин табынған эшселәрҙең ал иле,

Ғәйрәте һис бөтмәне, иҫһә лә утлы ҡан еле!

 

 

Өмөтөмдө өҙмә

 

                     Әй, ғәзиздәр, ас күҙеңде,

                     Һеҙгә яңы таң атты.

                     Ысын ирек шишмәһенән

Татлы-татлы бал аҡты

 

Һин хатадыҡ менән әҙерәк

Артҡа китһәң – үҫмәһәң,

Өйрәтер был шанлы тарих,

Өмөтөңдө өҙмәһәң.

 

Һиңә иҫһен ел, дауылдар,

Йәшен дә йәшенләһен...

Әйҙә, күктәр күкрәһен шәп!

Бар залимдар тетрәһен!

 

Тик иҫеңдән сыҡмаһын шул –

Донъяға көс кемдә күп?

Кем ҡалыр яҡты йыһанда

Мәңгелеккә төпләнеп?

 

Кемдә хаҡлыҡ, кемдә сафлыҡ,

Изгелек күп, шул еңер!!!

Ҡан эсеүсе буржуй тиҙ

Ут-йәһәннәмгә һеңер!!!

 

 

 

 

 

 

 

 

Дәһшәтле илһамым

 

Ҡаршы төшһөн дошманым...

Мин һаман йыр йырлармын.

Йырлармын мин ҡайғы килһә,

Үкһеп-үкһеп илармын.

 

Күкрәгемдә ҡайнаған ут

Дәһшәтемде айҡармын,

Өҫ:төмдәге шом яуҙы

Уңлы-һуллы сайҡармын

 

Аҡтарырмын һаҫыҡ эсер,

Меньшевиктар ҡапҡанын.

Тапаны гел-гел улар

Ил эшләп-алйып тапҡынан

 

Мин әле бик йәш күңел,

Күкрәк таҙа, көс, дәрт тулы.

Гел миңә юл күрһәтер

Хеҙмәт һөйләгн эшсе ҡулы.

 

Мин әле моңдар эсендә

Күп ваҡыт саз уйнармын,

Күп заводтарҙың йәшен мин,

Маҡтай-маҡтай, буйлармын...

 

Ҡаршы төшмә, дошманым,

Дуҫың кәмей ҡайҙа ла...

Һиндәй әрһеҙ күркәнән

Юҡ зыян һәм файҙа ла...

 

“Мин” тигәс аңлайым мин

Һәр эшсенең “мин”дәрен,

Бергә-бергә эшләгән аш,

Таш, тимер һәм “тин”дәрен!

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мәэюс (Өмөтһөҙ)

 

                            Һис ҡыҙыҡлы нәмә юҡ – был киң

                                                        Йыһандан йән биҙә

                            Гел янып хәсрәт уйында,

                                                        Яҙмышым тапай, иҙә;

 

                            Моңланам, белмәйем үҙемде, -

                                               Ни өсөн йәшәйем йыһанда,

                            Ни өсөн гел ут янам...

                            Бер ваҡыт мин йәш сабыйҙай елкенәм

                                                                  Көләм, шашам;

 

                            Ерҙә маҡтаулы ғәм, ҙур

                                                         Мәртәбәгә ашам;

Бер килә лә, киреһенсә, күңелем

Үҙемде сит һанай,

Йөҙҙө ҡаплайым, кемде күрһәм дә,

Ишем, һиҙмәйем уны...

 

Саф, эсе күҙ йәштәрен түкте әле

Бер дуҫ шулай,

Мин, сеү тинем, тиргәй-тиргәй

Әйттем уға, былай:

• Әй, туған, бел, уйла әҙерәк,

Яңылыштың тағы

Доньяны үлсә, - уның бар мәңге яҡты,

Киң яғы

 

                              Был юлыңда үлгәнсе таймай-нитмәй

                                                                    Йөрө лә ҡал!

                              Ҡайғы, хәсрәт ситлегендә үҙ-үҙеңде

                                                                             Иҙмәһәң

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тоғро юл

 

                     Ал байраҡҡа башты эйеп юл уҙҙыҡ беҙ,

                     Дуҫ булайыҡ, тип, һәр юҡсылға ҡул һуҙҙыҡ беҙ;

Эшселәрҙең матур яҡты уйҙарына

Кәртә булған ҡанлы, йәшле юл боҙҙоҡ беҙ!

 

Ыетылдыҡ гел маҡсат итеп тоғро блға,

Серҙе бирмәй яуыз, аҙғын уғры ҡулға!

Инҡилаптан сатҡы-сатҡы сәсрәмәләр

Нурҙар һипте беҙ бараһы изге юлға...

 

Көрәштек беҙ ҡан ҡыҙғанмай, йән һыҙланмай,

Аунай-аунай ял иттек беҙ сүл, ҡырҙарҙа...

Һай, дуҫ-иштәр, бергә-бергә әйтештек гел,

Ҡатыштырып коммунаны моң-йырҙарҙа...

 

Күҙ ҙә йоммай ынтылдыҡ ут, соҡондарға,

Дарьяларҙа “гөр” ҡайнап торған упҡындарға.

Дауылдарҙа... тын крааптар айҡалдылар,

Сайҡалғастын киҫәк-киҫәк тулҡындарҙа!

 

Илдә йөрөнө төрлө, шомло хәбәрҙәр...

Ерҙә һыҙылып аҡты ҡан боллы ҡәһәрҙәр,

Беҙ үткәндә дер һелкенде һәр тарафта

Гөрләп торған алтын ҡуллы күп шәһәрҙәр!

 

Яңғыраны ҡаршылауҙар, сәләмдәр,

Сәсрәптер осто алтынланған шәм, сәнамдәр[1]

Шәм, сәнамдар сәсрәп осто; уға ҡаршы

Елберҙәне ҡан мансылған ал әләмдәр...

 

Ал әләмдәр елберҙәне күп ҡулдарҙа,

Килегеҙ, килегеҙ, беҙҙең йәннәт бында, тиеп

Һеҙҙең юлығыҙ уңда түгел, һулда тиеп,

Ялт-йолт иткән хәнйәрҙәрҙе ҡулға кейеп!

 

Һеҙҙең илегеҙ “аҡ”та түгел, “ал”да тиеп,

Саф юлығыҙ артта түгел, алда тиеп,

Алға тиҙерәк – алда бәхет, алда тәхет,

Бәйнәлмиләл[2] моңдарының сазына бейеп!..

 

 

 

Яңы донъя

 

                   Теләктәргә ирешеү булды бүләктәрем!

                   Тимер ҡуллы эшсе булды терәктәрем!

                   Шуға күрә тәсбих кеүек уҡып йөрөнөм

                   Күкрәк киреп уның ғына теләктәрем:

 

                   Наҙанлыҡтың тамырҙарын өҙһәк ине!

                   Яҡты тормош диңгеҙендә йөҙһәк ине!

                   Хеҙмәт һөйгән сөйәлле ҡул эшсе менән

                   Коммунаға саф нигеҙҙе төҙөһәк ине!

 

                   Ҡыҙыл эҙҙәр тарихтарға һыҙһаҡ ине!

                   Инҡилаптың нурҙарына ҡыҙһаҡ ине!

                   Даръя булып аҡҡан ҡан-йәш юлдарына

                   Быуа быуып, сиктәр яһап ҡуйһаҡ ине!

 

                   Донъя матур, йәмле миңә күп-күп ере,

                   Иҫке донъя, ҡайтма бында, тиҙ кит кире!

                   Яңы донъя, гөлдәргә күм бар илдәрҙе,

                   Яңы донъя, китә күрмә, кил-кил инде!

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Бөгөнгө марш

 

                            Хәҙер тормош беҙҙең илдә

                            Тынысланды, йәнләнде,

                            Тынысланды, йәнләнде;

                            Эшселәрҙең йөрәктәре

                            Ҡыҙылланды, алланды...

                            Эшселәрҙең йөрәктәре

                            Ҡыҙылланды, алланды...

 

                            Хәҙер гөрләп, бергә-бергә

                            Емерек илде төҙөйбөҙ,

                            Емерек илде төҙөйбөҙ,

                            Үҙебеҙ тәхет, үҙебеҙ батша–

                            Беҙ үҙебеҙ, үҙебеҙ!

                            Үҙебеҙ тәхет, үҙебеҙ батша–

                            Беҙ үҙебеҙ, үҙебеҙ!

 

                            Әйҙә сүкеш, өҙ тимерҙе!

                            Яңғыраһын ер шары!

                            Яңғыраһын ер шары!

                            Ишетелмәһен күп-күп йылдар

                            Шаулап килгән ил зары!

                            Ишетелмәһен күп-күп йылдар

                            Шаулап килгән ил зары!

 

                            Артҡа табан өндәйҙәр;

                            Артҡа табан өндәйҙәр;

                            Етәр-етәр бик күп беҙҙән

                            Шарҡылдашып көлдөләр!..

 

                            Тәхет-тажы батшаларҙың

                            Емерелһен, тапалһын!

                            Емерелһен, тапалһын!

                            Бөтөн донъя эшселәре

                            Быны белһен, шатланһын!

                            Бөтөн донъя эшселәре

                            Быны белһен, шатланһын!

 

 

 

 

 

 

Наҙлы гөлкәйем

 

                                      Һөйәм, бел, һине...

                                      Һөйәм гел һине...

                                      Моң, зарҙарымдан

                                      Көйәм шул инде...

                                      Гөлкәйем, бәғрем,

                                      Нишләргә инде?!

 

                                      Иртә мин уйлайым...

                                      Кис тә мин уйлайым...

                                      Күрһәм йөҙөңдө,

                                      Һис тә мин туймайым...

Иркә балаҡай

Килсе, кил, уйнайым!..

 

Йылмаһаң, көлһәң,

Көләм... шатланам...

Аҡбуҙ атҡайға

Гүйә атланам...

Атланам да: ник

Тағы ҡапланам?!

 

Ҡара сәскәйем

Үрәм дә тарайым...

Үткән шәүләне

Күрәм дә ҡарайым...

Ул... булманың бит,

Ах, ҡайҙа барайым?!

 

Йөҙкәйең дә ал

Гөлдәр атҡандай...

Күҙкәйеңдә, ах,

Серҙәр ятҡандай...

Ал нурҙар балҡый,

Шәфәҡ батҡандай...

 

Ярлы КӘРИМ.

 

[1] Сәна (ғәрәпсә) – маҡтау, маҡтап әйтелгән һүҙ

[2] Бәйнәлмиләл (ғәрәпсә) – интернационал

 

Кемдер фотола һүрәтләнгән һалдаттарҙың исемен яҙа башлаған, үкенескә күрә, барыһы ла күрһәтелеп бөтмәгән. Ярлы Карим вагон эсендә ултырған кешеләр араһында һулдан икенсе. Ҡалған яҙыуҙар: Габбасов, Хабиров Сабир, Баталов (в черном френче), Мустафин, Камалов (комиссар полка), Нургалеев Фаррах, Курамшин, Гайнуллин, Альмухаммедов.